Analiza strategiczna jest koncepcją, która w literaturze występuje w dwóch znaczeniach. Pierwsze wąskie ujmuje ją jako element planowania strategicznego i sprowadza do analizy otoczenia i potencjału organizacji, analizy prowadzonej z pewnej perspektywy merytorycznej i metodycznej, nazywanej perspektywą strategiczną. Jako element procesu tworzenia strategii analiza strategiczna pozwala sformułować odpowiedzi na dwa istotne pytania niezbędne do opracowania skutecznej strategii. Pierwsze sprowadza się do oceny pozycji strategicznej organizacji, a drugie do sformułowania prognoz rozwoju sytuacji. W takim ujęciu analiza strategiczna, jako punkt wyjścia do projektowania strategii, stanowi ważny etap zarządzania strategicznego.
Drugie ujęcie, spotykane w teorii i identyfikowane w praktyce współczesnej organizacji, sprowadza analizę strategiczną, odwołując się do określenia używanego przez prof. dr hab. Z. Martyniaka, do super metody. Analiza strategiczna postrzegana jako zbiór podejść, metod i technik o charakterze interdyscyplinarnym jest przede wszystkim sposobem działania oraz myślenia i to nietypowego – myślenia strategicznego. Jest to zatem koncepcja metodyczna, która dąży do poznania sytuacji, badania szans, wyboru celów i wykorzystania zasobów. Wybiegając wiele lat naprzód, analiza strategiczna dąży do realizacji tych zamierzeń poprzez gromadzenie niezbędnych informacji, a także charakteryzuje się wolą ustawicznej zmiany obszarów i sposobów funkcjonowania organizacji zgodnie ze zmianami jej wizji i stanu otoczenia.
Planowanie strategiczne to pewna sformalizowana procedura badawcza obejmująca sekwencje metod i technik podejmowane w celu ustalenia głównych kierunków rozwoju organizacji oraz wskazania charakteru dziedzin działalności i intensywności zaangażowania organizacji w te dziedziny. Podejmowane i realizowane w toku planowania strategicznego działania prowadzą do opracowania strategii organizacji, która przyjmuje postać planu strategicznego.
Każdy, kto zechce się podjąć lub podejmie się trudnej sztuki formułowania strategii organizacji powinien pamiętać, że proces planowania strategicznego ma charakter wieloaspektowy. Podstawowe aspekty tego procesu to: aspekt rezultatowy, aspekt czynościowy, aspekt strukturalny i aspekt instrumentalny. Aspekt rezultatowy wyraża się w postaci produktu finalnego procesu planowania strategicznego, czyli strategii i jej konkretyzacji, którą stanowi plan strategiczny. Aspekt czynnościowy sprowadza się do wskazania kolejnych działań wykonywanych w ramach procesu planowania strategicznego. Z kolei aspekt strukturalny odzwierciedla budowę procesu planowania i wypełniane w toku tego procesu funkcje. Wreszcie, aspekt instrumentalny opisuje metody i techniki wykorzystywane w trakcie postępowania badawczego.
Analiza strategiczna jest ważna, ponieważ odpowiada na najistotniejsze, bo dotyczące przyszłości organizacji, jej zamierzenia. Pozwala na formułowanie kluczowych celów organizacji wynikających z jej marzeń oraz umożliwia przekładać wyidealizowane, najbardziej fantastyczne, kreowane przez właściciela pragnienia w konkretny zbiór celów. Wizja jest ideą, marzeniem, pragnieniem tego, czym chciałaby być organizacja w przyszłości.
Wizja przekształcana jest w misję, która określa szczególny, unikalny i wyróżniający organizację zasięg działania, jak na przykład obszar, produkt, rynek, czy technologię. Misja kładzie nacisk na sposób, w jaki są odzwierciedlane wartości i priorytety tych, którzy podejmują decyzje strategiczne. Misja jest następnie przekształcana w strategiczne cele organizacji, których realizacja zależy od umiejętności sformułowania skutecznej strategii. Ta umiejętność jest w dużym stopniu równoznaczna z wiedzą z zakresu analizy strategicznej oraz umiejętnością jej zastosowania w konkretnym przypadku.
Atrakcyjność analizy strategicznej wynika ze szczególnego rodzaju działania, poprzez które jest realizowana. Jest to proces intelektualny wykonywany przy zastosowaniu odpowiednich instrumentów badawczych racjonalizujących go z jednej strony, z drugiej zaś zapewniających odpowiedni stopień heurezy, który rozstrzyga kluczowe dla przyszłości organizacji problemy. Innymi słowy rygorystyczne przestrzeganie procedur analitycznych idzie w parze z niekonwencjonalnym często, twórczym podejściem do analizowanego problemu.
Analiza strategiczna jest procesem praktycznym ukierunkowanym na rozwiązywanie konkretnych problemów organizacji dotyczących jej dalszej egzystencji, funkcjonowania i rozwoju. Analiza strategiczna posiada także atrybut uniwersalności, gdyż opisujące ją zasady, metody i techniki, mogą być stosowane do rozwiązywania strategicznych problemów dotyczących bardzo różnych organizacji niezależnie od wielkości, czy sektora. Swego rodzaju „filozofia” analizy strategicznej pozwala każdemu człowiekowi, który stawia pytania dotyczące swej przyszłości, na podjęcie takiej dyskusji i wskazanie kluczowych dla siebie celów do realizacji w najbliższym i dalszym okresie.
Praktyczne osiągnięcia wielu organizacji funkcjonujących w różnych sektorach potwierdzają dużą użyteczność analizy strategicznej. To wyniki tych podmiotów są najlepszą wizytówką korzyści płynących z zastosowania podejścia oraz metod i technik analizy strategicznej. Jeśli organizacje chcą się rozwijać i funkcjonować w bardzo turbulentnym otoczeniu, to nie mają większego wyboru i muszą umiejętnie wykorzystywać analizę strategiczną do podejmowania kluczowych dla organizacji decyzji. Należy przy tym zaznaczyć, że nie jest to łatwe i wymaga zarówno pozyskania wiedzy na temat procesu planowania strategicznego, czy procesu formułowania strategii, jak również praktycznej umiejętności wykorzystywania metod i technik analitycznych. Warto jednak podjąć wysiłek pozyskania tej wiedzy i umiejętności, ponieważ mogą się one przydać w bardzo wielu sytuacjach życia nie tylko zawodowego, ale także osobistego.
Analiza strategiczna znajduje zastosowanie we wszelkiego rodzaju organizacjach, czyli w przedsiębiorstwach, instytucjach publicznych i organizacje pozarządowych, niezależnie od ich wielkości, czy specyfiki. Jest także wykorzystywana w przygotowywaniu i zarządzaniu projektami o unikalnym, czy też wyjątkowym charakterze. Analiza strategiczna jako koncepcja nad wyraz praktyczna może być stosowana nie tylko w odniesieniu do organizacji, ale także w innych dziedzinach, w tym w życiu prywatnym. Każdy człowiek już od dziecka, zastanawia się, jak rozwiązywać strategiczne problemy. Dziecko, być może nieświadomie, zastanawia się, w jaki sposób należy się zachowywać i postępować żeby dostać od rodziców cukierek, czy upragnioną zabawkę. W miarę upływu lat nasze pragnienia się zmieniają. Zastanawiamy się gdzie spędzić wakacje wybierając pomiędzy ofertami biur turystycznych, w jaki sposób zwiększyć swoje oszczędności poprzez wybór odpowiednich funduszy inwestycyjnych, czy i w jakim banku wziąć kredyt na sfinansowanie zakupu własnego mieszkania. Każdy z tych celów wymaga w mniejszym lub większym stopniu zastosowania analizy strategicznej.
Analiza strategiczna jest dziedziną wiedzy oraz obszarem działalności praktycznej charakteryzującym się interdyscyplinarnym i wielowymiarowym podejściem do rozwiązywanych problemów. Wymaga, zatem wiedzy z różnych dyscyplin naukowych, zarówno ilościowych jak i jakościowych (statystyka, ekonometria, rachunkowość, finanse, marketing, socjologia, psychologia). Analiza strategiczna jest działaniem koncepcyjnym zmierzającym do identyfikacji uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych wpływających na funkcjonowanie organizacji i decydujących o jej przetrwaniu i rozwoju. Dlatego wymaga umiejętności łączenia tych dwóch obszarów i wyciągania logicznych wniosków.
Analiza strategiczna wymaga także twórczego podejścia do rozwiązywania problemów przełamującego stereotypy myślenia i zmuszającego do pozbycia się przyzwyczajeń, rutyny i konformizmu. Te wymagania sprawiają, że pozyskanie wiedzy z zakresu analizy strategicznej wymaga wielu lat studiów, a wykształcenie w sobie praktycznych umiejętności skutecznego zastosowania tej wiedzy wiąże się z koniecznością zdobycia bogatego doświadczenia zawodowego. Niewątpliwie, osoba posiadająca taką wiedzę i doświadczenie należy do elitarnego grona profesjonalistów rozwiązujących najważniejsze i najbardziej złożone problemy organizacji oraz mających największy wkład w proces formułowania strategii.
Zające zapytały Sowę:
– Sowo, jak możemy się uratować przed tym, że wszyscy nas pożerają? Jesteśmy tacy bezbronni!
– To dlatego, że jesteście miękkie i puszyste! Musicie zapuścić kolce, jak jeże!
– Wspaniale! Ale jak?
– Słuchajcie, Zające!… Odczepcie się z głupimi pytaniami! Jestem strategiem, a nie taktykiem!
Mówiąc o praktycznym zastosowaniu analizy strategicznej należy zaznaczyć, że wybór strategii na podstawie ogólnych założeń będzie miał charakter deklaratywny dopóty, dopóki nie zostanie przeprowadzona diagnostyka warunków jej realizacji. W celu sformułowaniu skutecznej strategii należy stosować zaawansowane metody analizy strategicznej. Nie należy przy tym całkowicie polegać na jednej metodzie oraz fascynować się uzyskanymi wynikami.
Analityk strategiczny powinien zawsze zachować zimną krew oraz powściągliwość przy wydawaniu opinii na podstawie wyników uzyskanych przy pomocy wybranej metody. Żadna uniwersalna metoda nie może zapewnić podjęcia prawidłowej decyzji w stu procentach. Metodę analizy strategicznej można porównać do modelu odzwierciedlającego w mniejszym lub większym stopniu rzeczywistość. Trzeba o tym pamiętać, żeby nie popełnić błędu Sowy, która zafascynowana swoją wiedzą proponuje Zającom cudowne, lecz niewykonalne rozwiązanie problemu.